अध्यात्मिक साधनेकरीता आवश्यक गुण संपदा - शम.

साधनेस अनुकूल नसणाऱ्या पण आपल्याला आवडत असणाऱ्या गोष्टीत मन अडकते. त्या गोष्टीपासून कटाक्षाने दूर राहणे म्हणजे शम. कान, नाक, डोळे, जीभ, त्वचा. आपल्याला ईश्वराने हि इंद्रिये दिली आहेत ज्यांचा उपयोग करून आपण अनुक्रमे ऐकणे, वास घेणे, पाहणे, चव घेणे, स्पर्श  ह्या क्रिया करतो. वास्तविक हि सर्व इंद्रिये बाह्य साधनं आहेत. खरं ऐकणारा, वास घेणारा, पाहणारा, चव घेणारा आणि स्पर्श अनुभवणारा जो कोणी आहे तो म्हणजे आपले मन. डोळे हे तर पाहण्याचे माध्यम आहे पण त्यामागची दृष्टी, अर्थ हा प्रत्येकाचा वेगवेगळा असतो. कानांनी आपण ऐकतो पण त्याचा अर्थ प्रत्येक जण ज्याच्या त्याच्या बुद्धी नुसार वेगळा करतो. एकाच पदार्थाचा वास एखाद्याला आवडेल पण दुसऱ्याला आवडेलच असे नाही. प्रियकराने प्रेयसीचा आणि बापाने मुलीचा हात हातात घेणे ह्या दोन्ही स्पर्शाच्या संवेदना असल्या तरी त्यांचा अर्थ हा दोन्ही ठिकाणी वेगळा अनुभवास येतो. असे हे जे अवयव आहेत आणि त्यांच्या माध्यमातून आनंद घेणारे जे मन आहे त्याला एकदा सवय लागली कि सगळ कठीण होऊन बसतं. डोळे बंद करून १५ पावलं चालून बघा मग काय होते ते कळेल. सर्व मनाचे खेळ असतात. छान सिनेमे पाहावेसे वाटतात. पर्यटनाला जावेसे वाटते. नवीन नवीन पदार्थ खावेसे वाटतात. श्रवणीय संगीत ऐकावेसे वाटते. म्हणून हि सगळी दुकानं गिह्रायीकानी ओसंडून वाहत आहेत. क्रेडीट कार्ड चे आकडे दिवसेंदिवस फुगतात. ह्या सर्व इच्छा, आकांक्षा वासनांची पुर्ती आपण ह्या इंद्रियांच्या सहाय्याने करून घेत असतों नाहीका? रुसवे, फुगवे, राग, अपेक्षाभंग, आसक्ती, लालसा, हवेपणा,  अपमान, नैराश्य हि सर्व त्यांचीच भावंड आहेत. आपल्या ह्याच भाव भावनांचे आवेग इतके जबरदस्त असतात कि आपल्या इंद्रियांना त्यासाठी काम करावेस लागते. पुढे जाउन आपण पाहू नये ते पाहतो, ऐकू नये ते ऐकतो, बोलू नये ते बोलतो, करू नये ते करतो. आपली इंद्रिये आपल्या ताब्यात राहत नाहीत. उद्या परीक्षा आहे पण शाहरुखचा सिनेमा लागला आहे टीव्ही वर, पहिलाच पाहिजे. नाही तर शाहरुख उपाशी मरेल. मिसेस जोशी परवा मलेशियाला जाऊन आल्या. काय बहारदार वर्णन केल त्यांनी त्यांच्या सफरीच, अहो आपणही जाऊयाना ह्या दिवाळीच्या सुट्टीत. दृष्टी सुखासाठी आतुर असलेली बायको आपल्या नवऱ्याला सांगत होती. तिने केल मग मला हि करायचे. आणि हे चक्र अव्याहत चालू राहत. गण्याला श्रीखंड भारी आवडतं पण त्यादिवशी त्याच्या मित्राचा हात फ्राक्चर झाला, घरात श्रीखंड होत. ढुंकूनही पहिला नाही त्याने श्रीखंडाकडे. असही होते. आपली वृत्ती आपले मन हे असे बाहेर धावते. आपला आनंद, समाधान आपण ह्या बाह्य गोष्टीत पाहतो. शोधतो. त्यासाठी सर्व आटापिटा करतो. ह्याच गोष्टी आपल्या साधनेच्या आड येत असतात. हे कसे टाळायचे? तर मनाला आवरायचे. कठीण तर आहे, पण अशक्य नाही. आपल्या अंतरात, मनात निर्माण होणाऱ्या ह्या वृत्तींना आवरायचे ह्यालाच शम असे म्हणत्तात. थोडक्यात एकतर आपल्याला त्यांचा निरोध करायचा आहे किंवा त्यांचा प्रवाह बदलायचा आहे. त्यांना channelize करायचे आहे. म्हणजे काय? डोळ्यांनी पाहावे ते त्याचे रूप. मुखाने बोलावे ते त्याचे नाम. कानांनी ऐकावे त्या त्याच्या लीला. हातांनी स्पर्शावे ते त्याचे चरण. नाम स्मरणाने हे साध्य होते.  शम ह्याचा अर्थ आहे शमन, समाधान, शांती, इंद्रिय निग्रह. आपण सारे थोड्याफार प्रमाण हे करू शकतो. खूप भूक लागली आहे घरात पक्वान्न शिजवली आहेत. पण मुलगा अजून शाळेतून घरी नाही आला. खाऊ का आपण? भक्तीची भूक जेव्हा अशी अनावर होते तेव्हा हे आपोआपच साध्य होते, नाहीतर दुसरा मार्ग सद्गुरूंना कळवळून प्रार्थना करायची, ती तर करुणेची मूर्ती, ती तर माउली. तिला आपली दया येणारच, आणि मदत मिळते. अध्यात्मिक साधनेत प्रगती करायची असेल तर अंतर्मुख व्हावे लागते. अभ्यास करावा लागतो, निरीक्षण  करावे लागते. गुण आत्मसात करून पात्र व्हावे लागते त्यापैकीच एक महत्वाचा गुण म्हणजे - शम.

Human mind has a tendency to wander here and there. It is like a butterfly who flies over different flowers with different colors, fragrance and attributes. Our mind too gets attracted towards some worldly material things which are not inviting or desirable for our Sadhana a spiritual practice. Just think for an instance if I have to attend an exam tomorrow for which it is necessary to study hard instead of it if I spend the night watching a movie, is it good? I am a happily married man in spite of having a happy married life if I indulge in a extra marital affair is it right? I know that access intake of salt would lead to increase in weight, though I eat junk food it is right? I know I am not able to afford the gadget I liked most though I spend on it using my credit card, it is right? I spend most of my time in playing cards with my friends, in parties, watching movies, gossiping, unwanted shopping etc. when would I do my spiritual practice? the time is too less. Do I know when am I going to die?   
so in order to control these mind we use our intellect and determination. this is called 'Sham'. Whatever is known as an obstacle in my Sadhana I must avoid that, is 'Sham'. Hari Om!!!!